Չկրկնել 1921 թ.-ի սխալը

Աթենքում լույս տեսնող Հայաստան պարբերականի զրույցը Եվրոպայի հայերի համագումարի նախագահ Կարո Հակոբյանի հետ:
- Հարգելի պարոն Հակոբյան, Հայաստանում տեղի են ունենում գործընթացներ՝ նկատում ենք ‎իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերությունների մեղմացում, այսպես ասած ավելի կիրթ և ‎հանդուրժող հարաբերություններ ու մոտեցումներ: Ի՞նչպես եք գնահատում այս շրջադարձը:‎

- Յուրաքանչյուր քաղաքական գործընթաց և փոփոխություն, որ երկրում նվազեցնի ‎լարվածությունն ու առճակատումները, բնականաբար, նպաստելու է երկրի ‎կայունությանը, ուստի և ողջունելի է:‎

- Ի՞նչ է պատահել: Ինչո՞վ է պայմանավորված հարաբերությունների այս շրջադարձը, որ ‎մարտիմեկյան դեպքերի, բանտարկությունների և շուրջ երեք տարի լարվածությունից հետո, ‎‎առանց ուղղակի բանակցությունների, ինչպես հաստատել են կողմերը, որոշել են մեղմացնել ‎մոտեցումները: ՀԱԿ-ի առաջնորդ՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը դա պայմանավորում է մի քանի ‎‎ազդակի, այդ շարքում՝ արաբական երկրներում ծավալված հակապետական ցույցերի, Ադրբեջանի ‎սպառազինման, տնտեսական տագնապի և այլնի հետ:‎
- Պարզ է, որ միջնորդված բանակցություններ է կայացել: Դա ամենևին էլ ‎‎անբնական և զարմանալի գործընթաց չէ: Իսկ նշված գործոնները առանձին, և եթե կուզեք նույնիսկ միասին, բնականաբար, կարող ‎‎էին ազդել, սակայն չէին կարող հիշատակված փոփոխությունների պատճառ հանդիսանալ, ‎‎եթե բացակայեր միջնորդող կողմերի դերակատարությունը:‎

- Ի՞նչն է մղել միջորդող կոմերին, թողնելով շուրջ մեկ տասնյակ լուրջ տագնապներ` Հյուսիսային ‎‎Աֆրիկայից Միջին Արևելք, Եմենից Աֆղանիստան ու Պակիստան, լծվեն Հայաստանի ‎ընդդիմությանն ու իշխանությանը հաշտեցնելու գործին, շուրջ երեք տարի անտեսումից հետո, ‎‎արևմտյան դիվանագետները հերթական հանդիպումներ են կազմակերպում ՀԱԿ-ի ‎ներկայացուցիչների հետ, իսկ ՀԱԿ-ից ոմանք հրավիվում են Մոսկվա:‎
- Կարևոր ու բանալի հարցադրում եք կատարում: Պետք է նկատի առնել մի քանի ‎կարևոր հանգամանք: Հայ-թուրքական տխրահռչակ արձանագրություններից հետո, ‎միջնորդ կողմերը ենթադրում են, որ Հայաստանը ունակ է ցանկացած փաստաթղթի ‎տակ ստորագրելու: Կովկասի և տարածաշրջանի նկատմամբ, միջնորդ կողմերի ‎շահագրգռվածությունները, իհարկե, տարբեր են, երբեմն անհամատեղելի, շատ ‎‎անգամ մրցակցող: Ակնհայտ է, որ աշխարհաքաղաքական (գեոպոլիտիկ) մի քանի ‎շահագրգռվածություններ, տարածաշրջանի նավթագազային պաշարների հետ ‎համատեղ, պատճառ են հանդիսացել, որ առկա մեծ շահերը եզրեր գտնեն: Արցախի ‎հարցով հայ-ադրբեջանական հակադրվածությունը տարածաշրջանը շարունակաբար ‎պահում է լարված: Նավթարտադրող Ադրբեջանը, իր հերթին ճնշում է բանեցնում ‎շահագրգիռ կողմերի վրա: Միջնորդ կողմերը գիտակցելով, որ հայկական որևէ ուժ, ‎միայնակը, Արցախի հարցով չի կարող մեծ զիջումների գնալ ու նաև գիտակցելով, որ ‎թե° հայ-թուրքական և թե° հայ-ազերիական առնչությունների նկատմամբ ՀՀ ‎իշխանության և ՀԱԿ-ի կեցվածքները մեծ մասամբ համընկնում են, փորձում են ‎նրանց հաշտեցնել` փաստորեն համատեղել: Դրանով է պայմանավորված ‎հայաստանյան հակադիր ուժերի նկատմամբ միջնորդող կողմերի վերաբերման ‎‎փոփոխությունն ու անբացատրելի ուշադրությունը: Իհարկե, ինչպես նշեցի, ‎‎ հայկական կողմերի մոտ նաև, անկասկած, առկա է լարվածությունը մեղմացնելու ‎ցանկությունը, ինչը կարող է դրական հետևանքներ ունենալ երկրի համար:‎

- Իր վերջին համարում ամերիկյան The New York Times-ը գրել է. «խնդրի կարգավորման ‎հիմնարար սկզբունքները պատերազմի հետևանքով տեղահանված հազարավոր ‎‎ադրբեջանցիներին հնարավորություն կտա ‎վերադառնալ իրենց բնակավայրեր, եւ այս հարցում ‎Հայաստանի նախագահը ‎պետք է համոզի իր ժողովրդին, որ այդ տարածքներում ապրող էթնիկ ‎հայերը ‎վտանգի չեն ենթարկվելու»: Իսկ ՀՀ արտգործնախարարության գերատեսչության ‎հայտարարությունը հաստատում է, որ կարգավորման հիմնարար սկզբունքների շուրջ հայկական ‎կողմն արդեն տվել է իր համաձայնությունը: ՀՀ արտգործնախարարությունը ինչպե՞ս է ‎համաձայնություններ տալիս նման գերխնդիրների նկատմամբ, երբ հանրությունը, բացի ‎հանդիպումների թվականից և վայրից ալ բան չգիտի և անտեղյակ է համաձայնություների բովանդակության ‎մասին:‎
- Բանակցային գործընթացների, մինչև որոշակի փուլ, խորհրդապահորեն ‎շարունակվելու երևույթը հասկանալի է, բայց դրանք չեն կարող շարունակվել, եթե ‎քննարկման և հավանության չարժանանան ժողովրդի մեծամասնության կողմից: ‎Հակառակ պարագայում կարող է պատահել այն ինչ-որ պատահել է բազմիցս և ‎պատահեց նաև Պաղեստինում: Վերնախավը, չի կարող անվերջ չարաշահել իր ‎նկատմամբ տածված վստահությունը: Բանակցային գործընթացների ‎ձախողման գլխավոր պատճառը, նրան հաջորդող ցավալի դեպքերը` ժողովրդի ‎կողմից տրված կրեդիտի չարաշահման պատճառով է տեղի ունենում: Միջնորդող ‎տերությունները, երբեմն պահանջում և պարտադրում են գործընթացներ, որ եթե ‎իրենք իրենց երկրներում նույնը կատարեին, անմիջապես կտապալվեին:‎

-Տեսակետ կա, որ ԱՄՆ և Իսրայելը փորձում են տարածաշրջանում Ադրբեջանին, Թուրքիայից ‎‎անկախ, առանձնահատուկ դերակատարություն շնորհել, զսպելով նաև Թուքիայի նոր՝ ‎Օսմանյան, ախորժակները: Մյուս կողմից, Թուրքիան փորձում է մոտենալ Ռուսաստանին, իսկ ‎Ռուսաստանը սիրաշահում է Թուրքիային: Նշված զարգացումները ուր կարող են տանել և ի՞նչ ‎‎անդրադարձ կարող են ունենալ Հայաստանի վրա:‎
- Ադրբեջանին առանձնահատուկ դերակատարություն վերապահելու ցանկացած ‎ծրագիր, որ խախտի շրջանային հավասարակշռությունը կարող է լրջորեն սպառնալ ‎հայկական շահերը: Սակայն, ուշադրությամբ հետևելով հանդերձ, չպետք է ‎չափազանցել այս մասին: Ադրբեջանի նկատմամբ նշված պարագան հիմնականում ‎պայմանավորված է, տարածաշրջանային այլ հակասությունների հետ, որի կորիզն է ‎հանդիսանում , Իրան-արևմուտք առճակատումը, որից շահեր է փորձում կորզել ‎‎Բաքուն: Գալով Թուրքիայի հարցին, իհարկե, Ռուսաստանի իշխող վարչակազմն ‎‎աներևակայելի կոռումպացված է, ինչը, միգուցե, իրենց ազգային անվտանգությանն ‎սպառնացող գլխավոր վտանգն է. Ռուսաստանում նկատում ենք հակասական ‎մոտեցումներ Թուրքիայի նկատմամբ, սակայն ոմանք Ռուսաստանում կարծում են, որ ‎նոր Աթաթուրք են հայտնաբերել: Անկասկած, դրանից, հիմնական տուժող է լինելու ‎նույնինքը` Ռուսաստանը: Թուրքիան շարունակում է մնալ` անվստահելի և ‎‎անկանխատեսելի հարևան բոլոր երկրների համար: Թուրքիայի հարևանների հետ զրոյական ‎կոնֆլիկտ ունենալու Անկարայի հայտարարած քաղաքականությունը, թուրքական ‎‎ակներև խորամանկություն է: Դա նկատելու համար բավարար է, լուսարձակի տակ ‎‎առնենլ վերջին 10 օրերի Թուրքիան, որ օգտագործելով հարևան երկրի խառնաշփոթ ‎կացությունը, ուժեր է կուտակել Սիրիայի սահմանի վրա: Վերջին օրերի ընթացքում, ‎Թուրքիան «մարդասիրական» նկրտումների անվան տակ, խախտել է Սիրիայի ‎սահմանը և հավակնում է` գաղթականներ պաշտպանելու անվան տակ, հարևան ‎‎երկրի հողի վրա ստեղծել «առընթեր միջանցք»:‎

- Որպես վերջին հարցում, տեսակետ է շրջում, որ Ադրբեջանը, այնքան էլ հետամուտ չէ ‎‎Արցախով, և շատ բան էլ չունի ստանալիք այնտեղից, որքան Զանգեզուրից: Ինչքան հավանական ‎‎է Զանգեզուրի նմատմամբ ագրեսիա և արդյո՞ք ադրբեջանական նման արկածախնդրություն, ‎հովանավորներ կգտնի՞: ‎
- Նշվածը դժվար, սակայն տրամաբանական սցենար է: Նկատի առնելով, որ նման ‎‎ագրեսիա, ուղղված է նաև Ռուսաստանի և Իրանի դեմ, խրախուսողներ միշտ էլ ‎կարող են գտնվել: Ոչ խաղախություն, ոչ պատերազմ վիճակում ոչինչ չի կարելի ‎‎բացառել: Ռազմական առումով, այսօր, երևի թե անհնար է նման ծրագրի ‎իրականացնելը, սակայն տարածքային զիջումներից հետո, Զանգեզուրը շատ ավելի ‎խոցելի կդառնա: Մեր բանակցողները չպետք է կրկնեն 1921թ.-ի սխալը:

Հայաստանը եւ Սփյուռքը ապրում են տարբեր անջրպետներում

Տեր-Պետրոսյանի չափից ավելի ենթարկվող, Քոչարյանի չափից ավելի կոպիտ եւ Սարգսյանի չափից ավելի անորոշ գործելոճը իրենց չեն արդարացրել

Հարցազրույց Հայկական Ժողովրդային Շարժման կենտրոնական խորհրդի անդամ, «Արաքս» շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր` Մովսես Քեշիշյանի հետ

- Ակներեւ է, որ ադրբեջանական նավթը կատարում է իր գործը: Ադրբեջանը սպառազինվում է, սպառնում է եւ նոր բարեկամներ է շահում, իսկ մե՞նք:
- Նավթարդյունաբերող երկրներից, չկա մի օրինակ, որ նավթ կամ այլ հումք վաճառելով եւ դրա հաշվին զինվելով, գերուժի վերածված լինի: Չկա, նույնիսկ, նավթարդյունաբերղ պետություն, որ տնտեսական եւ ընկերային առումով լուրջ զարգացում ապրած լինի: Նման երկրներում, մեծավմասամբ, բռնապետական` տոտալիտար պետություններ են ձեւավորվում, որովհետեւ դրա համար, ունեն բավարար ռեսուրս եւ հովանավորներ, ինչը բացառված է ՀՀ-ի պարագայում: Ուստի հակառակ, ներկա Ֆինանսական առավելություններին` սղաճ, օտարերկրյա պետություններից կախվածություն, առավել կոռուպցիա եւ հետեւաբար տագնապ եւ ոստիկանական իշխանության դրույթ է սպասում Ադրբեջանին: Ու թեեւ Ադրբեջանը, հավանաբար, մեր նկատմաբ մարտավարական հաջողություններ արձանագրի, սակայն ռազմավարականորեն ձախողելու է, իհարկե պայմանով, որ մենք նորմալ պետության վեածվենք: Իսկ մեր լոբբիստական անհաջողությունների առյուծի բաժինը, վերադառնում է Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների դատարկությանը, առավել` չաշխատելու, անհետեւողականության եւ անկազմակերպվածության: Ցավոք, դիվանագիտության ոլորտում հաճախ տպավորություն ստեղծելը իրականությունից ավելի կարեւոր է:

- Ի՞նչ վիճակում է Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները. նկատեցինք, որ մարտի 1-ի ողբերգական դեպքերի տարելիցին, ՀՀ գրեթե բոլոր թերթերը հանգամանորեն զբաղվեցին այդ հարցով, մինչ Սփյուռքում, երեւի թե, միայն մեկ կազմակերպություն եւ թերթ անդրադարձավ այդ հարցին. իսկ Հրանդ Դինքի սպանության տարելիցին, մինչ սփյուռքահայ բազմաթիվ թերթեր, առվել թուրքական հառաջադիմական մտավորականությունն ու լրատվությունը խոսեց այդ մասին, հայաստանյան միայն մեկ թերթ հիշեց այդ թվականը. ի՞նչպես հասկանալ այս հակասական երկությունը:
- Հաղորդակցության հեղափոխության ժամանակաշրջանում, Հայաստանը եւ Սփյուռքը ապրում են տարբեր անջրպետներում: ՀՀ պատասխանատուների այցելությունները Սփյուռքի հայկական համայնքեր, մեծավ մասամբ` ցուցադրական, ուստի եւ ապարդյուն են: Սփյուռքահայ թերթերի մեծամասնությունը կուսակցական օրգաններ են, հետեւաբար նրանք չեն հանդիսանում սփյուռքահայության հայելին: Այդ օրգանները ՀՀ իրադարձություններն նայում են յուրովի ըմբռնումներով եւ նկատառումներով, նրանք նույնպես ունակ են իրենց համայնքի ցանկացած իրադարձությունը անտեսել կամ չտեսնել ձեւանալ: Ավանդաբար, նրանք ավելի ունակ են անդրադարնալու իրենց կազմակերպած բովանդակազուրկ ճաշակերույթներին քան Հայության առնչվող լուրջ հարցերին: Իսկ մյուս կողմից, Հայաստանում, քաղաքացիական տարրական իրավունքները ոտնահարվող պայմաններում, հաճախ ռազմավարական եւ կենսական հարցերը կարող են ետին պլան մղվել: Հայաստանում ազգային հարցերի լուծումը, հասկանալիորեն, պայմանավորում են քաղաքացիների իրավունքների հարգման եւ երկրում ընտրյալ, ժողովրդավար եւ օրինապահ պետության կայացման հետ: Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները տեղքայլի մեջ են:

- Ո՞րն է, ըստ ձեզ, ՀՀ նորմալ եւ զարգացող պետություն դառնալու գերխնդիրը` հիմնական խոչընդոտը: Որտե՞ղից սկսել` Հայաստանում հարյուրավոր տնտեսական եւ հասարակական հին ու նոր խորքային պրոբլեմներ կան:
- Հայաստանում շարունակվող լուրջ օրինախախտումների գերակշռող մասը, ոչ թե նպատակ, այլ ընդամենը միջոցներ են: Խոշոր օրինախախտումները տնտեսական մոնոպոլիտ բուրգերի անօրեն շահը ապահովելու համար են իրականացվում: Այնքան ժամանակ, որ ՀՀ-ում տիրում են մենաշնորհյալները` ովքեր թալանում են պետությանը, ժողովուրդին, գործարարներին եւ երկրի բնական հարստությունը, Հայաստանը նորմալ պետության չի կարող դառնալ, անկումն ու օրինախախտումը շարունակվելու է համատարած կերպով, անկախ նրանից, թե որ կուսակցությունն է իշխող, կամ ով է երկրի առաջնորդը: Երբեմն լսում ենք, որ այս ուղղությամբ քայլեր չնախաձեռնելը, պայմանավորված են երկրում տագնապ չառաջացնելու մտահոգությամբ, մինչդեռ, այս դրության շարունակությունը, ոչ միայն տագնապալից, այլեւ խորտակիչ ու պայթունավտանգ է: Ուստի մինչեւ այս հարցի նկատմամբ քաղաքական կամք չդրսեւորվի, ընտրակեղծիքները, դատական համակարգի փտածությունը, ստվերային տնտեսությունն ու կոռուպցիան, աղքատությունն ու սղաճը, լրատվական մոնոպոլիան, պետպաշտոնյաների համառությունն ու պաշտոնների առ ու վաճառքը…, շարունակվելու են: Չկա աշխարհում երկիր, ուր տնտեսության հիմնական ռեսուրսները մոնոպոլացված լինեն, բայց ինստիտուտները աշխատեն նորմալ: Տնտեսությունը կապանքների մեջ չի կարող զարգանալ, իսկ տնտեսական աճի մասին խոսելն նման պայմաններում, մեղմ ասած, անմտություն է: Կիրակին շաբաթից ավելի շուտ չի կարող գալ:
Հայատստանը մի կողմից ցանկանում է մոտենալ Եվրոպային, իսկ մյուս կողմից պայքարում է եվրոպական հասարակական կյանքի նվաճումների դեմ: Իսկ ձեր գնահատմամբ, իշխանությունը ի զորու է դա անելո՞ւ:
Հայաստանում տնտեսական ոլորտում առկա վիճակը պայմանավորված է քաղաքական իրավիճակով: Ցանկացած իշխանություն, եթե կամենա, կարող է օրինականություն հաստատել երկրում:

- ՀՀ ընդդիմության առաջնորդները խոստանում են փոփոխություն: Դուք Հայաստանի ներկա ընդդիմությանը ալտերնատիվ համարում ե՞ք:
- Ալտերնատիվը` նախ եւ առաջ նպատակային պետք է լինի եւ այնուհետ է, որ նշանակություն են ստանում նպատակը իրականացնող մարդիկ` լիդերները: Առաջնորդները` ինքնին, ալտերնատիվ չեն կարող համարվել, եթե ծրագրային առումով համապատասխան առաջադրանքներ չներկայացնեն: Ընդդիմությունը ՀՀ-ում, իհարկե, բազմաշերտ է, սակայն Հայաստանում հաճախ քննադատում են գործիչներին եւ նվազ` երեւույթներին: Իսկ, չմոռանանք, որ ներկա իրավիճակը չի ստեղծվել վերջին տարիներին, դրանք արմատ են նետել առնվազն 15 տարի առաջվանից սկսյալ: Այնպես, որ ներկա կացության համար նույնքան ու դեռեւս ավելի պատասխանատու են ՀՀ առաջին եւ երկրորդ նախագահները:

- ՀՀ երրորդ հանրապետության երեք նախագահներին համեմատելով իրար հետ, ի՞նչպես կգնահատեք նրանց գործունեությունը:
- Արտերկրից նման դատողություններ անելը ճիշտ չեմ համարում: Ձեր հարցումը անպատասխան չթողնելու համար, միայն կարող եմ ասել` Տեր-Պետրոսյանի չափից ավելի ենթարկվող, Քոչարյանի չափից ավելի կոպիտ եւ Սարգսյանի չափից ավելի անորոշ գործելոճը իրենց չեն արդարացրել:

- Ըստ Ձեզ` ի՞նչ դեր ունեն արտաքին ուժերը ՀՀ ներքին խնդիրներում եւ հասարակական մոբիլիզացիայի գործում. իսկ իշխանություն-ընդդիմություն համախոհությունը կարող է նվազեցնել օտարերկրյա միջամտությունը:
-Իշխանություն-ընդդիմություն հարաբերությունների կոնկրետ պատկերացում չունենք: Սակայն, երկիրը լուրջ հարցերի դեմ հանդիման է կանգնած. Հայաստանը կորցրել է իր բնակչության, առնվազն, մեկ երրորդը: Ցանկացած փորձ, լինի դա երկխոսության ձեւով կամ հասարակական ուժի մոբիլիզացիայով, որ կարող է արգելակել արտագաղթը եւ քաղաքացուն իր վաղվա նկատմամբ վստահություն ներշնչել, օժանդակելու է ՀՀ պետականության ամրագրմանը, այլապես դեռ ավելի է աճելու արտաքին ուժերի ազդեցությունը երկրում, նրանք օգտվելու են նաեւ Հայաստանում առճակատումներից եւ լարվածությունից:

- 24 Ապրիլի առիթով, ի՞նչ պատգամ կուղղեք հայ ժողովրդին:
-Պատգամս այն է, որ Թուրքիայի նկատմամբ մեր իրավունքների հարցը չհավասարեցնել ցեղասպանության ճանաչման բարոյախոսության հետ: 1965-ին, Խորհրդային սահմանափակումների տարիներում, կես միլիոն հայություն Երեւանում բացականչեց` «Մեր հողերը», այսօր, անկախացած Հայաստանի օրերում, չասենք միայն` «մեր զոհերը» եւ անտեսենք նրանց երազանքը:

«Հայաստան» լրատու, Աթենք, 21 Ապրիլ 2011 թ.

ԽՕՍՔ ՈՒՂՂՈՒԱԾ ՀԱՅՈՒԹԵԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ 95 ԱՄԵԱԿԻ ԵՒ Հ.Ա.Հ.Գ.Բ.-Ի ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ 35 ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԻԹՈՎ

Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրական պայքարը, որ գործնական թափ ստացաւ երեսունհինգ տարի առաջ` եօթանասունական թուականներու սփիւռքահայ սերնդի կողմէ, անցած է տարբեր փուլերէ` հայութեանն հասցնելով ճակատագրական այս ժամանակաշրջանին: Այս տարիներու ընթացքին, հայութիւնը թօթափեց իր վրայէն ցեղասպանութեան յաջորդած տասնամեակներու ջլատող ազդեցութիւնը, յեղաշրջուեց մթնոլորտը, վերագտնուեց անհետացած ինքնավստահութիւնը, իրաւուքներուն վերատիրանալու վճռականութիւնը: Պատմական այդ թուականէն առաջ, մոռցուած եւ անտեսուած էր ոչ միայն Հայ Դատը, այլեւ Հայութիւնը: Թուրք պետութիւնը, յաջողած եւ փակած էր պատմութեան այդ էջը, նկատի առնելով, որ տարանջատուած էր հայ ժողովուրդը, եւ իր կուսակցութիւններու ճամարտակութեամբ հանդերձ, անդամալուծուած ու կորսնցուցած էր գրեթէ իր պայքարելու կամքը, իսկ Խորհրդային Միութեան մէջ, որու տասնհինգ հանրապետութիւններէն մէկն էր Խ.Հայաստանը, ան յաջողեցաւ իր կշիռը բարձրացնել այդ թուականէն ետք միայն: Փաստորէն այն ինչ անկարելի եւ անհաւանական կը թուէր տեղի ունեցաւ. 1975-ին նորագոյն ազատագրական պայքարն սկիզբ առաւ, երբ խօսքին միացաւ գործը: Գործ, որ խօսքէ աւելի յանձնառութիւն էր եւ զոհաբերութիւն: Անակնկալ, ուժգին եւ յաճախակի գրոհները խուճապի եւ ապա սարսափի մատնեցին թուրք պետութիւնը` անոր պարտադրելով վերատեսութեան ենթարկել Հայութեան անտեսման իր քաղաքականութիւնը, որովհետեւ ան ականատես կըլլար, որ մահուան դատապարտուած ժողովրդի զաւակները հանդգնած էին խօսիլ նոյն լեզուով, այսինքն` ուժի լեզուով, որու գործածելու մենաշնորհը ժամանակին կը համարէր ինքզինք: Եւ այսպէս, աշխարհն ու մարդկութիւնը անդրադարձան յանկարծ, թէ Հայութիւնն աւելի քան կենդանի է տակաւին, եւ սեփականատէրն իր իրաւունքներուն: Յիրաւի, վերընձիւղած հաւատքով տոգորուած երիտասարդ սերունդ մը, երբեմն նոյնիսկ պատանի տղաք, ճիշտ ժամանակին ստանձնեցին յանձնառութիւնը` իրականութեան մէջ յապաղումով, նկատելով, որ վաթսուն թանկագին տարիներ մսխած էինք արդեն, անտեղիտալի վճռականութեամբ նետուեցաւ մահու եւ կենաց գուպարին մէջ: Հաւատաւոր այս սերունդը զոհեց ամէն ինչ` ընտանեկան յարկի եւ հօրեկան տան ջերմութիւն ու ապահովութիւն, հանգիստ, ուսում, ապագայ եւ նոյնիսկ իրենց մատղաշ կեանքը, իսկ ոմանք` տարիներ տառապեցան օտար բանտերու մէջ առանց ընկճուելու, նոյն անխախտ հաւատքով եւ վճականութեամբ: Հայութեան սրբազնագոյն առաքելութեանն ի սպաս իրենց հերոսական պայքարի եւ իրենց կեանքը զոհաբերած ըլլալու համար մեր երանաշնորհ նահատակներն արժանացան զիրենք ծնանող ազգի պաշտամունքին ու երախտագիտութեան: Համոզումն ու վճռականութիւնն է, որ մեզ հասցուցած է եւ կրնայ հասցնել դրական արդիւնքներու, մեծ յաջողութիւններու, այլապես` կեանքում բառացի առումով հրաշքներ չեն պատահիր: Ուժի գործածութիւնը, սակայն, թէ’ Սփիւռքի եւ թէ’ աւելի ուշ, Արցախի մէջ, Հայութեան ռազմապաշտութեան արդիւնքը չէր, այլ ընդհակառակը` ան Հայութեան պարտադրուած իրողութիւն մըն էր: Երկու պարագաներուն ալ, երբ արդարութիւն հաստատելու իր երկար տարիներու բոլոր խաղաղ ջանքերը ապարդիւն անցան, Հայութիւնը հարկադրուած դիմեց ուժի գործածութեան կամ ինքնապաշտպանութեան: Պատմական 1975-էն երեսունհինգ տարի հետո, տարբեր է ներկայ իրականութեան պատկերը: Յաղաթանակներ արձանագրուած են, նուաճումներ իրագործուած են, վերահաստատուել են որոշ ճշմարտութիւններ եւ հայութիւնը յաջողած է աշխարհին ընդունել տալ իր իրաւունքներու եւ հողային դատի անժամանցելիութիւնը: Աշխարհի մեծ ու փոքր պետութիւնները, այսօր, կամայ թէ ակամայ, կը յիշեն ու կ’ընդունին բարբարոսաբար ջարդուած եւ իրազրկուած հայ ժողովրդի մարդկային իրաւունքները, որը միակողմանի չեղեալ յայտարարած էր թուրք պետութիւնը: Այս լուսարձակի տակ պէտք է նկատի առնել նաեւ անկախացած Հայաստանի Հանրապետութեան ընծայուած մասնաւոր ուշադրութիւնն ու վերաբեմունքը: Ցեղասպանութեան 95-ամեակի եւ ՀԱՀԳԲ-ի հիմնադրման երեսունհինգ ամեակի առիթով, անհրաժեշտութիւն կը համարենք, նոր իրադրութիւններու, մտահոգութիւններու եւ մարտահրաւերներու լոյսին տակ ընդգծել եւ յստակացնել շարք մը իրողութիւններ: 1. Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրութեան ռազմավարական նպատակի հետապնդումը պարտադիր անհրաժեշտութիւն է ո’չ միայն, որպես մեր ժողովրդի բազմադարեայ բնօրրանի եւ Հայութեան դէմ իրագործուած պատմական արդարութիւնը սրբագրելու դիտանկիւնէն, այլեւ` կենսական է Հայաստանի Հանրապետութեան անվտանգ եւ բնականոն գոյատեւման եւ զարգացման առումով: Հայութիւնը պէտք չէ հրաժարուի միջազգային պայմանագրով ճանաչուած եւ երաշխաւորուած իր այս իրաւունքէն: ՀՀ-ի աշխարհաքաղաքական խոցելի դիրքը, ապագային կրնայ ալ աւելի խոցելի դառնալ, դէպի արեւմուտք եւ հարաւ նայող փան-ադրբէջանական ծաւալապաշտական նկրտումներու հետեւանքով: 2. Թուրք պետութիւնը, որքան որ հզօր կը թուայ, նիւնքան ալ խոցելի է ու տկար: Ազգային խտրականութեան խորհրդանիշ հանդիսացող Թուրքիա կոչուած հանրապետութեան մասնատումը կնկատենք շատ հաւանական եւ նոյնիսկ անխուսափելի: Այս իրողութեան լոյսին տակ, նոյնքան հնարաւոր է Հայութեան իրաւունքներու վերականգնումը: 3. Հայաստանի եւ Սփիւռքի ընկալումներն ու ըմբռնումները պէտք է մօտենան միմիանց: Այդ պէտք է կատարուի թէ կառոյցների ու մտաւորականութեան եւ թէ մասսայական մակարդակով: Այդ պատճառով, անխուսափելի անհրաժեշտութիւն է Սփիւռքի արդիականացումը, ոչ միայն կառոյցներու, այլեւ ընկալումներու եւ մտայնութեան առումով: Սփիւռքի մէջ պէտք է արմատաւորուի, որ առանց արդիական կազմակերպուածութեան, առանց հզօր Հայաստանի առկայութեան, Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչմանն ինքնաբերաբար պիտի չհետեւի իրաւունքներու վերականգնումը, այլ ան միայն պիտի սահմանափակուի որպէս համերաշխութեան արտայայտութեան եւ որպես մխիթարանքի: Միւս կողմէ` Թուրքիայի փոքր քաղաքի մը բնակչութիւնը ունեցող ՀՀ-ը նոյնպես պարտաւորուած է կերտել որակեալ եւ արդիական պետականութիւն: Նման պետութիւն մը կրնայ ապահովել ՀՀ-ի անվտանգութիւնը եւ բնականոն զարգացումը եւ որը հպարտութեան եւ պաշտամունքի արժանի պիտի դառնայ, մանաուանդ Սփիւռքի մէջ ներշնչման աղբիւր դառնալով հատկապես Սփիւռքահայ երիտասարդ սերնդի համար` ապահովելով նրանց անվերապահ նուիրումը Հայաստանին: Սակայն Հայաստանի մէջ ցանկացած քաղաքական փոփոխութիւն կամ թեկուզ իշխանափոխութիւն, եթէ ան չի հիմնաւորուած նման տեսլականի վրայ, չի կրնար երաշխաւորել եւ իրականացնել այդ ցանկութիւնը: 4. Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւնները եւ առընթեր կազմակերպուած խորհրդաժողովներն անհրաժեշտ են եւ կենսական: Սակայն իրենց աղմկարար երեւոյթով հանդերձ, մինչ օրս կազմակերպուած խորհրդաժողովները թէ ծրագրային եւ թէ կառոյցներու առումով եղել են անարգասիք: Սփիւռքի նախարարութեան հիմնադրումը դրական եւ նախնական քայլ կրնայ համարուիլ, որու աշխատանքի յաջողութեան հիմնական նախապայմանը շահարկումներէ զերծ ու նպատակային գործունէութիւնն է: 5. Հայաստանի որեւէ տարածք, բնականաբար, բոլոր հայերու հայրենիքն է: Այնուամենայնիւ, Սփիւռքը ՀՀ-ի նկատմամբ իր մտահոգութիւններու եւ ցանկութիւններու արտայայտութեան մէջ պէտք է հանդէս գայ նրբանկատութեամբ եւ զուսպ, որովհետեւ ՀՀ-ին վերաբերող քաղաքականութեան մշակումը, առաջին հերթին, հայրենաբնակ Հայութեան իրաւունքն է: Բայց եւ Սփիւռքի առաքելութիւնը սահմանափակել միայն ՀՀ-ին օժանդակութեամբ, կնշանակէ, Սփիւռքը դարձնել ՙարտերկիր՚` աղաւաղելով անոր դէմ իրականացած բռնի տեղահանիւթիւնն ու պատմական ոճիրը եւ, բնականաբար, այդ անարդարութեան դէմ անոր պայքարը: ՀՀ-ը, նիւնպես, բարոյական առումով Սփիւռքին սատարելու եւ զօրակցելու իրաւունքն ունենլով հանդերձ, իրաւականօրէն չի կրնար ներկայացնել Սփիւռքահայութիւնը, հանդէս գալ անոր անունով կամ պատասխանատու համարուիլ անոր գործունէութեան համար: Այս պարզ տրամաբանութենէն ելլելով, հայկական այն կուսակցութիւնները, որոնք թէ’ Հայաստանի եւ թէ’ Սփիւռքի տարածքին միաժամանակ գործունէութիւն ծաւալած եւ կառոյցներ հինած են, մէկ կողմէ` ՀՀ-ի մէջ իրենց յանձնառութիւններու եւ պարտաւորութիւններու պատճառով կրնան արգելակել եւ խոչնդոտել Սփիւռքի պահանջատիրական պայքարը, իսկ միւս կողմէ` Սփիւռքի մէջ իրենց յայտարարութիւններու եւ ստանձնած պատասխանատուութիւններու պատճառով եւ հետեւանքով արկածախնդրութեան մղել ՀՀ-ի արտաքին քաղաքականութիւնը: 6. Սփիւռքը վերակազմակեպուելով միջազգային ատեաններերէ ներս եւ ամէնուրեք, պէտք է հանդէս գայ ինքզինք ներկայացնող կառոյցներով եւ ներկայացուցիչներով: Ինքնակոչ եւ ոչ ընտրեալ կազմակերպութիւնները չեն կրնար ունենալ ազդեցիկ ներկայացուցչական հանգամանք, որովհետեւ չեն ներկայացնէր Սփիւռքահայութիւնը եւ բնականաբար իրաւունք չունին խօսիլ անոր անունով: Այդ գծով կ’ողջունենք եւ կը զօրակցինք Սփիւռքահայութեան վերակազմակերպման ուղղութեամբ կատարուող ջանքերն ու փորձերը: 7. Հայաստան-Թուրքիա առնչութիւններու վերաբերեալ նշենք հետեւեալը: Ինչպես սեփական փորձն անգամ մը եւս ապացուցեց, Թուրքիան կը շարունակէ մնալ անվստահելի, անկանխատեսելի եւ անկառավարելի իշխանութիւն մը, որու մօտ ծաուալապաշտական ձգտումներն անչափ ուժեղ են: Եթէ այսօր տարածաշրջանային եւ միջազյային հանգամանքներն անոր չեն արտօներ Կովկասի տարածքին կրկնել հիւսիսային Իրաք ներխուժելու, Սուրիայի սահմանին ուժ կուտակելու եւ Կիպրոսի բռնագրաուման փորձը, սակայն աշխարհն ականատես դարձաւ Թուրքիայի Կրթական նախարարութեան կողմէ պատրաստուած եւ տարածուած քարտէզները, որտեղ ՀՀ-ը մաս կը կազմէ ՙնոր օտոմանեան՚ Թուրքիային: Ասոնք ոչ թէ պատմական քարտէզներ են, այլ ապագային միտուած …: Տնտեսական, սոցիալ-մշակութային եւ քաղաքական լծակներով Անկարայի` Կովկասի նկատմամբ մօտեցումը, նոյն նպատակը հետապնդող միջօցների փոխընտրութիւն կարելի է համարել: ՀՀ-ը Թուրքիայի վերաբերեալ իր մշակած քաղաքականութեան մէջ յաջողութիւն կ’արձանագրի, եթե ռազմավարական նշանակութեամբ հարցերուն չմօտենայ պահի եւ մարտավարական թելադրանքներէ մեկնած: 8. Արցախեան Հարցը բարենպաստ աւարտի հասցնելը, Հայութեան եւ ՀՀ-ի ներկայի ամենամեծ առաքելութիւնն է: Բանակցութիւններ վարելու դիտանկիւնէ ՀՀ-ը ունի քաղաքական դիրքերու շօշափելի առաուելութիւններ: Բանակցային փուլէն առկայ չէ խնդրի կարգաւորման գործընթացի մասին յստակ պատկերացում, չնայած իշխանութիւններու ներկայացուած հայանպաստ դիրքորոշումներուն, անորոշ են այն զիջումները, որոնք կրնան թոյլատրելի համարուիլ եւ չվտանգիլ հայկական պետականութեան ամրապնդման գործընթացը, ինչպէս Հայաստանի, այնպես էլ` Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետութիւններում: Արցախեան խնդրի բարենպաստ լուծում կը համարենք, եթէ ան ապահոուի, Արցախի ինքնորոշման ճանաչում, արցախահայութեան ֆիզիկական անվտանգութիւն, ՀՀ-ի ապագային աշխարհաքաղաքական դիրքի չթուլացում, անվտանութեան գոտիներու ապահովւում եւ անվտանգութեան գօտիներում հայկական շահերին հակասող խաղարարար ուժերի տեղակայման բացառում: Համոզուած ենք, որ Հայկական պետութեան ռազմավարութիւնը պէտք է յանդիսանայ Հայաստանի տարածքային եւ պետական ամբողջականութեան ապահովման անսասան գրաւականը: Եւ այս գործընթացի աննախադէպ խթան կը հանդիսանայ Արցախեան հարցի հայանպաստ լուծումը, որի համար համայն Հայութիւնը պէտք է դրսեւորի յաղթանակի կամք եւ իմաստութիւն: 9. ՀԱՀԳԲ-ը հայտարարած է, եւ անգամ մը եւս կը վերահաստատէ, որ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններէ ներս, ոչ մէկ պաշտօնական ներկայութիւն ունի: Ոչ մէկ համակիր, նախկին անդամ կամ զօրակցող կազմակերպութիւն կներկայացնէ ՀԱՀԳԲ-ը եւ իրաւասու չէ խօսելու կամ յանձնառութիւններ վերցնելու անոր անունով: Ցեղասպանութեան 95-ամեակի եւՀԱՀԳԲ-ի հիմնադրման երեսունհինգ ամեակի առիթով կը խոնարհինք մեկուկես միլիոն անշիրիմ նահատակներու, նորագոյն ազատագրական պայքարի եւ Արցախեան հերոսամարտի բոլոր նահատակներու հիշատակին առջեւ, սրտաբուխ եւ ամենաջերմ ողջոյնի խօսք կուղղենք հայ ժողովրդի լաւագոյն զաւակներուն, որ տարիներ տառապեցան ազատազրկման մէջ եւ անխտիր բոլոր այն մարտնչողներուն ու համակիրներուն եւ անոնց բոլորի ընտանիքներուն, որ առանց անոնց ներդրման եւ զոհաբերութեան անկարելի պիտի ըլլար կերտել հերոսական այս պայքարը: Յաղթանակը մերն է
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԱՏԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՅ ԳԱՂՏՆԻ ԲԱՆԱԿ

Բաց նամակ ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանին

ՀՀ նախագահ, hարգարժան պրն. Սերժ Սարգսյան,

Հարգելով Ձեր ներդրումն Արցախյան պայքարում, ՀՀ-ի տարածաշրջանային և միջազգային հավասարակշիռ ու ճկուն քաղաքականություն վարելու ձգտումը, ուղղում ենք այս բաց նամակը Հայկական Ժողովրդային Շարժման` Հայության անտեսված և ոտնահարված իրավունքների ճանաչման ու վերականգնման գործում, Հայ նորագույն ազգային ազատագրական պայքարում իր ներդրումը ունեցած կազմակերպության անունից` հանուն Հայության միասնության, հայ նորաստեղծ պետականության անվտանգության, վերջին հազարամյակում մեր աննախընթաց նվաճումի` Արցախի Հանրապետության, և կատարում ենք հետևյալ նշումներն ու առաջարկությունները, ցավ հայտնելով, որ նման զգայուն հարցի վերաբերյալ, կացության թելադրանքով, լուռ խորհրդակցությունների փոխարեն, հարկադիր կատարում ենք հրապարակային հայտարարություն:

Հարգարժան պրն. Նախագահ,

Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների հարցը, Եղեռնի ճիշտ նախօրեին «ճանապարհային քարտեզի» մշուշոտ ներկայացնելը, ՀՀ-ի և, ընդհանրապես, Հայության անվտանգությանն առնչվող այս գլխավոր հարցի նկատմամբ ՀՀ իշխանությունների անընդունելի երկար լռությունը, թուրքական մամուլն ու թուրք պետական գործիչների հայտարարությունները տեղեկության միակ աղբյուր հանդիսանալը, այնուհետև նախաստորագրված արձանագրությունների բովանդակությունը, չքննարկված արձանագրությունները փոփոխման ենթակա չլինելու մասին կատարված հայտարարությունները, նախաստորագրություններից հետո միայն ՀՀ-ի և Սփյուռքի քաղաքական ու հասարակական կազմակերպություններին և, ընդհանրապես, հանրությանը տեղյակ պահելը, աճապարանքով ու ժամանակային ճնշման ներքո քննարկումները, Սփյուռքի հետ ցուցադրական խորհրդակցությունները, իսկ մյուս կողմից` նախաստորագրվածի վերաբերյալ առանց լուրջ քննարկումների անզուսպ հայտարարությունները, տեղատարափ մեղադրանքներն ու զրպարտությունները, երկրի անվտանգությանն առնչվող հարցի նկատմամբ մրցակցային վերաբերմունքը, զգացմունքային հայտարարությունները, պետական ու առանձին կազմակերպությունների դիտանկյունը հավասարեցնելը, Սփյուռքի ու ՀՀ-ի քաղաքականությունն ու մարտավարությունը նույնացնելն ստեղծել են լարվածություններ, շփոթություններ, անվստահության մթնոլորտ, որն աննախընթաց պառակտումներ ու առճակատումներ է առաջացրել Հայության մեջ թե՛ Հայաստանում, թե՛ Սփյուռքում և թե՛ ՀՀ-Սփյուռք հարաբերություններում:

Հարգարժան Նախագահ,
Ըմբռնումով մոտենալով Ձեր նախաձեռնության նկատմամբ, ոչ դեմ ենք ՀՀ-Թուրքիա շրջահայաց և զգուշավոր դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը, և ոչ էլ ապաշրջափակմանը, այն ՀՀ-ի օրինական և բնական իրավունքն ու պահանջը համարելով, չնայած որ, այս հարցում, ՀՀ-ին վերաբերող բազմաթիվ ազդակների պատճառով, լուրջ վերապահումներ ու մտահոգություններ ունենք:

Սակայն նախաստորագրված արձանագրություններում առկա են ավելի քան մեկ տասնյակ ոչ միայն պայման, այլև պարտավորություն, որոնցից այստեղ նշում ենք կատարում միայն գլխավորի մասին:

Հարգարժան Նախագահ,
ՀՀ ԱԳՆ-ի հիմնական պաշտոնակատարները, տարբեր առիթներով, փորձել են համոզել հայ հանրությանը, իբրև թե ՀՀ-ը ՄԱԿ-ին անդամակցելով ինքնաբերաբար արդեն ճանաչել է Թուրքիայի հողային ամբողջականությունը: Նրանք պնդում են, որ Հայաստանը նախապես ստորագրած միջպետական երկու պայմանագրերով` Ալեքսանդրապոլով ու Կարսով, արդեն իսկ ճանաչել է ՀՀ-Թուրքիա ներկայիս սահմանը, ուստի և այս նոր փաստաթղթով ՀՀ-ը քաղաքական նոր ակտ չի կատարում և ընդամենը ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏՈՒՄ է նախապես կատարվածը, ինչը բոլորովին չի համապատասխանում իրականությանը:

Ինչպես գիտեք, Ալեքսանդրապոլի և Կարսի «պայմանագրերն» իրենցից պայմանագրային արժեք չեն ներկայացնում, միջազգային իրավունքի առումով նույնիսկ պայմանագիր չեն համարվում, որովհետև 1920-21 թթ. Հայաստանի դեմ պատերազմող թուրքական ապստամբող խումբը պետության հանգամանք չուներ: Թուրքիայի Հանրապետությունը հիմնադրվել է ընդամենը 1923 թ. հոկտեմբերի 29-ին և հետագայում ճանաչվել որպես պետություն: ՀԽՍՀ-ը նույնպես, միջազգայնորեն երբևէ պետական հանգամանք չի ունեցել, ուստի չէր էլ կարող միջպետական համաձայնություն ստորագրեր:
ՄԱԿ-ին անդամակցելով` երկրները միմյանց սահմաններն ու հողային ամբողջականությունը ճանաչելու վերաբերյալ կատարված հայտարարությունները առավել ևս անհիմն են, որովհետև ՄԱԿ-ին անդամակցելը ոչ միայն սահմաններ ճանաչելու, այլ նույնիսկ պետություններ ճանաչելու պարտավորություն չի ստեղծում: Այս հարցի ամենապարզ օրինակը Իսրայելի և իր ավելի քան մեկ տասնյակ հակառակորդների պարագան է: ՄԱԿ-ի անդամ երկրների օրինակները շատ ավելի խոսուն են, երբ հարյուրավոր երկրներ հողային և սահմանային վեճեր ունեն իրար հետ, ինչն ապացուցում է վերը նշված պնդումների անհիմն լինելը:
ՀՀ արտգործնախարարի այն պնդումները, որ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը ենթադրում է սահմանների ճանաչում, նույնպես անհիմն են և անճիշտ: Աշխարհում նման նախընթաց ո՛չ միայն գոյություն չունի, այլ ինչպես գիտեք Թուրքիան սահմանային հարցեր է ունեցել և ունի գրեթե իր բոլոր հարևան երկրների հետ, ինչը չի խանգարել կամ խոչընդոտել դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուն:

Հարգարժան պրն. նախագահ,
ՀՀ ԱԳՆ-ը, քողարկելու համար դավաճության համազոր իրենց այս արարքը, նախաստորագրված փաստաթղթերից սխալ թարգմանություն է տրամադրել հայ հանրությանը` փորձելով մեղմացնել, քողարկել իր կատարածը և հանցավոր կերպով մոլորեցնել հայությանը:

Նախաստորագրվածի անգլերեն բնագրում բառացիորեն գրված է.
«ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՎ երկու երկրների միջև գոյություն ունեցող ՆԵՐԿԱ սահմանի փոխադարձ ճանաչումը» (1)
Իսկ ԱԳՆ-ի ներկայացրած թարգմանությունում կարդում ենք.
«ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏԵԼՈՎ երկու երկրների միջև գոյություն ունեցող ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ սահմանի փոխադարձ ճանաչումը»
Ճակատագրական հետևանքներ ունեցող այս փաստաթղթում, ՀԱՍՏԱՏԵԼ բառը ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏԵԼ թարգմանելով, պրն. Նալբանդյանի թիմն ի՞նչ նպատակ է հետապնդում բացի վերոնշյալից:
Զարմանալի է ու հատկանշական, որ նախաստորագրված այս փաստաթղթով, ճանաչվում է ոչ միայն ՀՀ-Թուրքիա ներյակիս սահմանը, այլ նաև տարածաշրջանի այլ պետությունների` իմա Ադրբեջանի և այլոց սահմանները` «Վերահաստատելով հավասարության, ինքնիշխանության, ԱՅԼ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ներքին գործերին չմիջամտելու, ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻ ԱՆԽԱԽՏԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ ՀԱՐԳԵԼՈՒ իրենց երկկողմ և ԲԱԶՄԱԿՈՂՄ պարտավորությունները»:

Հաստատելով այս արձանագրությունները, ՀՀ-ն առաջին անգամ, Ձեր կողմից ստորագրվելիք միջպետական մի փաստաթղթով, ճանաչելու է ՀՀ-Թուրքիա և տարածաշրջանի այլ պետությունների ներկայիս սահմանները:

Հարգարժան նախագահ,
Քաղաքական այս ակտը կատարելով` Դուք կոտրելու եք 7 միլիոն սփյուռքահայերի և 3 միլիոն ՀՀ քաղաքացիների դիմադրության ոգին ու արդարությունը վերահաստատելու կամքը: Ցեղասպանության ճանաչումն այլևս ո՞ւմ է մխիթարելու, ի՞նչ արժեք ունի, այլևս ինչի՞ է ծառայելու, եթե ՀՀ-ը խաղաղ պայմաններում, ինքնակամորեն, առանց գրեթե ոչ մի լուրջ բան շահելու, ոչնչացնում է արդարության և ոտնահարված իրավունքի վերահաստատման տեսլականը:
Ստորագրելով այս փաստաթուղթը, ՀՀ-ը տալիս է ամեն ինչ, զոհասեղանին դնելով Հայաստանի անցյալն ու ներկան, փոխարենը ստանալով գրեթե ոչինչ, իսկ սահմանի բացման հարցում ևս չունենալով վերահսկելու որևէ մեխանիզմ` Թուրքիայի ցանկացած հաջորդական մանևրների դեպքում ՀՀ-ում առաջանալու է ոչ միայն իշխանությունների, այլ նաև պետական ճգնաժամ:

Տարօրինակությունը ՀՀ ԱԳՆ-ի այն մոտեցումն է, իբրև թե սահմանի բացումը միայն մեզ է անհրաժեշտ, հետևաբար մենք պետք է վճարենք այդ բոլորի գինը:
Ինչո՞ւ են կատարվում միակողմանի այս զիջումները, երբ ՀՀ-ը զգալի բանակցային առավելություններ ունի, որոնց գլխավորն է Արցախում մեր դիրքը, Ցեղասպանության ճանաչման օղակը և Ցեղասպանությունից բխող հետևանքները, որ օրեցօր ավելի են սեղմում և մտահոգում Թուրքիային:
Ինչո՞ւ են կատարվում միակողմանի այս զիջումները, երբ, բացի վերը նշվածներից, գիտենք, որ հարաբերություններ հաստատելու և սահմանի բացման հարցում Թուրքիայի հետաքրքրությունը ոչ թե ՀՀ-ի խղճուկ շուկան է, այլ անհամեմատելիորեն շատ, քան մեր հետաքրքրությունը, որն է տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական շահ և գերակայություն ապահովելը:
Թուրքական 16-ամյա շրջափակումը ոչ միայն չի կարողացել ծնկի բերել ՀՀ-ին, այլ առաջին հերթին վնասել է հենց իր աշխարհաքաղաքական և տնտեսական շահը:
Ապրիլի 22-ից, դժբախտաբար, ՀՀ-ը Թուրքիային հնարավորություն է ընձեռնել իր ռազմավարական քաղաքականությունն իրագործել մեր հաշվին, մինչդեռ իր դիմաց մենք ստացել ենք ոչինչ, հաշվի չառնելով պետական մակարդակով գրեթե ամենօրյա հակա ՀՀ և հակահայ քայլերը:

Հարգարժան պրն. նախագահ,
Իրապաշտ լինելով` Դուք տեղյակ եք, նույնպես և ունակ եք ամբողջովին հասկանալու, որ վերջին 35 տարիների ընթացքում ինչ գերմարդկային զոհողությունների գնով, Հայկական հարցը, մոռացված ու պատմական մի հարցից թեժ քաղաքական հարցի վերածվեց: Այսօր ո՛չ միայն բազմաթիվ մեծ ու փոքր պետություններ, այլև թուրք, առավել առողջ մտայնության տեր մարդիկ, սկսել են խոստովանել և ընդունել Հայոց Ցեղասպանության իրողությունը:
Նախաստորագրված փաստաթուղթը, Հայկական Հարցի կորիզը կազմող ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ, դարձյալ ուղարկում է ՊԱՏՄԱԲԱՆՆԵՐԻ ԳԻՐԿԸ, և ո՛չ միայն կատարվել է այս, այլև ինչպես բնագրում է գրվել` «պատմական փաստաթղթերի և արխիվների գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրության միջոցով գոյություն ունեցող խնդիրների ՀՍՏԱԿԵՑՄԱՆ ու առաջարկների ձևակերպման համար…»:

Հարգարժան նախագահ,
Բարեբախտաբար, այսօր, կարող ենք ասել, որ ոչ միայն հայ պատմաբանները, ոչ միայն մենք բոլորս, այլ գրեթե ամբողջ աշխարհը գիտակից է Հայության դեմ իրագործված դաժան Ցեղասպանության իրողությանը, վերջապես հայոց ողբերգությանը վերաբերող փաստերը «հայկական» փաստեր չեն, ուստի և հայ պատմաբանները, այդ փաստերը ինչպես տրամադրում են բոլորին, եթե ցանկություն ունեն ստանալու, կարող են տրամադրել նույնպես թուրքերին: Իսկ ի՞նչ է նշանակում արձանագրությունում տեղադրված փաստաթղթերի գիտական, անկողմնակալ ուսումնասիրության միջոցով խնդիրների ՀՍՏԱԿԵՑՈՒՄԸ:
Պատմաբանների կողմից խնդիրների ՀՍՏԱԿԵՑՈՒՄ-ն ինքնին նշանակում է միայն մեկ բան` որն է մինչ այժմ ներկայացված փաստարկների, մեղմ ասած ԱՆՀՍՏԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ, անորոշությունը, իսկ գիտական և անկողմնակալ բառերը բացեիբաց խոսում են այն բանի մասին, որ մինչ այժմ կատարվածը ոչ-գիտական և կողմնակալ է եղել:

Հայությունն իհարկե պատճառ ունի ուրախանալու և իրեն հպարտ զգալու, որ Թուքիան այսօր ոչ միայն պատրաստակամ է, այլև ստիպում է հայերին համատեղ քննարկել Հայոց ցեղասպանության փաստերը: Երևույթ, որ հայության համար երազանք էր 70-ական թվականներին, իսկ այսօր մեր կողմից դրա ընդունելը, այլևս բոլորովին ժամանակավրեպ է և նահանջ է նշանակում:

Հարգարժան ՀՀ նախագահ պրն. Ս. Սարգսյան,
Ինչպես նշեցինք, ողջունում ենք ՀՀ-ի տարածաշրջանային և միջազգային հավասարակշիռ ու ճկուն քաղաքականություն վարելու Ձեր ձգտումը և, այս պարագայում, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու և սահմանի շրջափակման ուղղությամբ սերտված և զգուշավոր քայլերը, սակայն առաջարկում ենք.
- նախաստորագրված փաստաթղթի բովանդակությունը բառ առ բառ մասնագիտական քննարկման առարկա դարձնելով` վերատեսության ենթարկել:
- Առանց ՀՀ-ի վարչական հարցերին միջամտելու հավակնությունն ունենալու, առաջարկում ենք, որ պրն. Նալբանդյանին ու իր անմիջական գործակիցներին իրենց թույլ տված ծանր, կոպիտ և համահայկական մասշտաբով սխալների համար պաշտոնից հեռացնել: Պրն. Նալբանդյանն այլևս դրականորեն չի ընդունվելու, մանավանդ Սփյուռքում:

Ստորագրելով այս փաստաթուղթը, Դուք ոչ միայն Վասակի իմաստությամբ չեք առաջնորդվելու, այլ միայն սպանելու եք Վարդանանց ոգին:
Ուստի, եթե կուզեք, որ ՀՀ զինանշանի Արարատն ադրբեջանական դրոշի լուսնի նման անհասանելի չլինի, առանց հիմնական փոփոխությունների ենթարկելու մի ստորագրեք նախաստորագրված, եթե կուզեք, դավաճանական այս փաստաթուղթը:

07.10.2009
Հայկական Ժողովրդային Շարժում
Կենտրոնական Խորհուրդ

(1) Confirming the mutual recognition of the existing border between the two countries as defined relevant treaties of international law.

ՉՊԵՏՔ Է ԿԱՏԱՐԵԼ ԿՈՐԾԱՆԱՐԱՐ ՍԽԱԼ

«Հայաստան» լրատու.02.05.2009: «Հայաստան» շաբաթաթերթի բացառիկ հարցազրույցը Հայկական Ժողովրդային Շարժման (ՀԺՇ) կենտրոնական խորհրդի անդամ Մովսես Քեշիշյանի հետ - Հայկական Ժողովրդային Շարժումը երկար տարիներ ծանոթ է որպես ԱՍԱԼԱ-ի (Հայաստանի Ազատագրության Հայ Գաղտնի Բանակ) քաղաքական զինակից, այլ խոսքով, հայության իրավունքների նկատմամբ արմատական կեցվածքներ որդեգրող կազմակերպություն: Ո՞րն է ՀԺՇ-ի մոտեցումը, Հայաստան-Թուրքիա սահմանների բացման հարցում: - Նախ նշեմ, որ «Սահմանների բացում» ասելը, ճիշտ չէ, քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունը սահման չի փակել, որ բացի: 1993թ. Թուրքիան փակելով սահմանը շրջափակման է ենթարկել Հայաստանի Հանրապետությանը: «Սահմանների բացում» արտահայտությունը կամա թե ակամա, մեղմացնում է կատարվածը, քողարկում Թուրքիայի կողմից միջազգային օրենքի խախտումը: Թուրքիայի կողմից շրջափակման վերացման` ՀՀ իշխանությունների պահանջը միջազգային օրենքի սահմաններում է: - Հայաստանը եւ Թուրքիան Ապրիլի 24-ի նախօրեին հայտարարել են «ճանապարհային քարտեզ» համաձայնության մասին, սակայն բովանդակության մասին դեռեւս պաշտոնական հայտարարություններ չկան: Թուրքական «Սաբահ» թերթը ներկայացրել է փաստաթղթի 5 կետերի մասին: Ո՞րն է ՀԺՇ-ի մոտեցումն այս անակնկալի վերաբերյալ: - «Ճանապարհային քարտեզը», ըստ երեւույթի, նախնական պայմանավորվածություն է: Փաստաթուղթը դեռեւս չի հրապարակվել, որի գաղտնիության պահպանումը, հավանաբար, երկկողմանի պայմանավորվածության հետեւանք է: «Սաբահ»-ի ակնարկած կետերը նորություն չեն: Մինչ այդ հրապարակումը, նույնիսկ նախքան «ճանապարհային քարտեզ»-ի մասին, ժնեւյան համատեղ հայտարարությամբ, հանդես գալը, թուրքական ԶԼՄ-ները հրապարակեցին արդեն ձեռք բերված պայմանավորվածություններից որոշ մանրամասեր, որ, ավելի ուշ, պարզվեց թե դրանք համապատասխանում են իրականությանը: Թուրքական «Զաման» թերթը դեռեւս ապրիլի 15-ին, երեւանյան աղբյուրներից ստացած տեղեկությունների հիման վրա, գրեց, որ մոտ օրերին հրապարակվելու է համատեղ հայտարարություն, որ դա տեղի է ունենալու մի երրորդ երկրում, եւ անգամ նշեց, որ այդ երրորդ երկիրը մեծ հավանականությամբ լինելու է Շվեցարիան, որն արդեն ընդունել էր միջնորդի դերը: Այդտեղ մասնավորապես նշվում է, որ.Հայաստանն ընդունել է 1915թ. իրադարձությունները քննող պատմաբանների համատեղ հանձնաժողով ստեղծելու մասին Թուրքիայի պահանջը, ինչն ավելի ուշ հաստատեց նախագահ Սարգսյանը` «Դը Ուոլ Սթրիթ Ժուրնալ» թերթին տված իր հարցազրույցում: Հետաքրքրական է նաեւ այն նշումը, որ Երեւանին հանգստացնելու համար ստեղծվելիք հանձնաժողովը անվանվելու է միջկառավարական, որն էլ իր հերթին կազմված է լինելու տարբեր հանձնախմբերից, որոնցից մեկն էլ լինելու է պատմության հանձնախումբը… Երեւանը, հավանություն տալով այս հանձնախմբին, ակամա ընդունելու է, որ 1915թ. իրադարձությունները ոչ թե քաղաքական եւ իրավաբանական խնդիրներ են, այլ` պատմական: Թուրքական աղբյուրներում նշվում են նաեւ այլ մանրամասեր, որոնց հավաստիությանը, ընդհանրապես, պետք է վերապահությամբ մոտենալ: Բայց եւ ցավալի է, որ հայ հանրությունն այսօր, լինի դա ՀՀ-ում թե Սփյուռքում, ազգային ամենանուրբ ու ճակատագրական հարցերի վերաբերյալ սեփական երկրի իշխանության կողմից ամբողջական տեղեկություն չստանալու հետեւանքով, հարկադրված տեղեկություններ է փնտրում թուրքական մամուլում: Սա շատ արհամարական վերաբերմունք է. ՀՀ ներկայացուցիչները մինչեւ հիմա միայն խոսում են այն մասին, թե ինչ չեն արել, փոխան ասելու թե ինչ են արել: - Արդյո՞ք կարելի է ասել, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ոչ միայն ցեղասպանության ճանաչումը չի ներկայացրել Թուքիա-Հայաստան հարաբերություններում որպես նախապայման, այլ նահանջել է իր կողմից հայտարարված «առանց նախապայմանի» երկխոսությունից` տեղի տալով թուրքական նախապայմաններին: - Առանց թուրքական կողմի ճնշման ու նախապայմանի դժվար է հավատալ, որ ՀՀ ներկայացուցիչներն ինքնակամորեն կցանկանային վիրավորել Հայության արժանապատվությունը: ՀՀ ներկայացուցիչներն առանց նման նախապայմանի, Ապրիլի 24-ի նախօրեին, Հայության նկատմամբ ցեղասպանություն իրականացրած եւ իր կատարած անմարդկային ոճիրի պատասխանատվությունը չընդունող թուրք պետության ներկայացուցիչների հետ համատեղ հայտարարություն չէին կատարի: Դա տեղի է ունեցել թուրքերի պահանջի հետեւանքով: Այդ հաստատում են նաեւ արեւմտյան դիվանագետները: Առանց նախապայմանի բանակցություններ տեղի ունեցել են, բայց առանց նախապայմանի համաձայնություն տեղի չի ունեցել: - Թուրքիան ի՞նչ նպատակ է հետապնդում «պատմաբանների համատեղ հանձնաժողով» ստեղծելով: - Դա պարզ է: Ըստ ցեղասպանագետների, ցեղասպանությունն սկսում է ֆիզիկական բնաջնջումով, շարունակվում ազգաբնակչության լեզվական, մշակութային արժեքների, կոթողների եւ քաղաքակրթության ոչնչացումով. «ցեղասպանության հիշողության ոչնչացումը» ցեղասպանությունը կատարելագործելու վերջին հանգրվանն է, ինչն էլ, այսօր, փորձում է իրականացնել Թուրքիան: «Պատմաբանների համատեղ հանձնաժողով» ստեղծելուց Թուրքիան միանշանակ հետապնդում է այս նպատակը` զուգահեռ փորձելով կանխել Ցեղասպանության ճանաչումն ու դրանից բխող հետեւանքները: - Ի՞նչ կասեիք բանակցությունները գաղտնի անցկացնելու շուրջ: - Միջպետական զգայուն բանակցություններն որոշ փուլերում կարող են ընթանալ ծածուկ, բայց գաղտնի համաձայնություններ չեն լինում եւ չեն էլ կարող լինել, մանավանդ համազգային բնույթ ունեցող հարցերում: ՀՀ Սահմանադրության համաձայն, նման պարագաներում, ՀՀ Գործադիր իշխանության համաձայնագրերը պարտադիր պետք է ներկայացվեն Ազագային ժողովի հաստատմանը: Ուստի ԱԺ-ի բոլոր պատգամավորները նույնպես պատասխանատվություն են կրում այս հարցում: - Իսկ ի՞նչ պետք է անեն ՀՀ իշխանությունները, որ դուրս գան ստեղծված կացությունից: Սփյուռքն ինչպե՞ս կարող է նպաստել այս հարցին: Ինչպե՞ս պետք է լինեն Սփյուռք-Հայաստան հարաբերություններն ընդհանրապես, որպեսզի առավելագույնս պաշտպանվի եւ ապահովվի Հայության շահը: - Հայ ժողովրդի շահ արտահայտությունն այստեղ շատ ճիշտ որակում չէ, կարելի է ընդամենը խոսել հայ ժողովրդի իրավունքների մասին: Թույլ տվեք նշել մի քանի սկզբունքային կետ, ապա անցնել ձեր հարցերի պատասխանին: Առանց մանրամասնելու ասեմ, որ ե՛ւ Հայաստանը ե՛ւ Սփյուռքը, երկուստեք պատասխանատու են, թե՛ ստեղծված ներկա համընդհանուր իրավիճակի եւ թե՛ ընդհանրապես Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունների կացության եւ մակարդակի համար: Սփյուռքը եւ Հայաստանը, ճի՛շտ է, միասնական են, սակայն այդ միասնությունը պետք է մարմնավորել ու ամրագրել ծրագրային հիմունքներով: Պետք է աշխատել խաղի օրենքները լիովին հարգելով, ներդաշնակ, պատասխանատվությունների պարզ ու հստակ տարբերակումով, այնուհետեւ անհրաժեշտ է մշակել հարաբերությունների ու գործունեության համար կենսական «բացակա ծրագիրը»: Միայն այսպիսի գործունեությունը կարող է լինել նպատակային ու ազդեցիկ: ՀՀ իշխանությունները կտրականապես պետք է հրաժարվեն Սփյուռքին դիտել միայն մի քանի մեծահարուստների կերպարում` անտեսելով միլիոնավոր Հայության մասնագիտական ունակություներն ու կազմակերպական ուժը: Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է վերջնականապես հրաժարվի Սփյուռքը դիտել իբրեւ ֆինանսի աղբյուր ու հիշի միայն «թելեթոնների» ժամանակ, ինչը կատարվել է վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում: Գալով ձեր հարցումներին, ասեմ, որ գտնվում ենք շատ զգայուն իրավիճակում: Պետք է փորձենք դուրս գալ ստեղծված կացությունից: Ներկա դրությամբ ես գիտակցորեն չեմ ցանկանում կատարվածի նկատմամբ շեշտակի գնահատականներով ու որակումներով հանդես գալ, քանի որ, նախ բանակցային գործընթացը շարունակվում է եւ, առայժմ, պաշտոնական որեւէ հայտարարություն չի կատարվել. երկրորդ` առանց այն էլ Հայաստանի մեջ առկա են անկայունություն ստեղծող լուրջ խմորումներ: Առանձնահատուկ պետք է շեշտել եւ չմոռանալ Հայաստան-Սփյուռք պառակտման հավանականության վտանգը: Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները իրավունք չունեն հայտարարություններ կատարել Սփյուռքի անունից: Սկզբունքային շեղում լինելուց բացի, դա միջազգային հանրության մոտ ոչ միայն չի զորացնելու ՀՀ դիրքերը, այլ ընդհակառակը` տկարացնելու է: Դրանից, իհարկե, վնասվելու է նաեւ Սփյուռքը: Ինչպես ՀՀ իշխանություններն Սփյուռքի կատարած-չկատարածի պատասխանատուն չեն կարող նկատվել, այնպես էլ չեն կարող նրա անունով հանդես գալ: Այս պարագան, որոշ տարբերություններով, համընկնում է նաեւ Արցախի օրինակին: Արցախի ինքնուրույն հանդես գալը զորացնելու է Հայկական կողմի դիրքերը, ավելացնելու է ՀՀ-ի մանեւրելու հնարավորությունները: Արցախի պարագային, այս կենսական կետը անտեսվեց Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահության օրոք, ինչն առանց հետեւանքի չմնաց. ինչպես տեսնում ենք, Արցախն այսօր, գրեթե ամբողջությամբ, դուրս է մղվել բանակցային գործընթացից: Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հարցում ՀՀ-ը ոչ կարող է մնալ պատմության մեջ եւ ոչ էլ պետք է պատմական փորձն անտեսի: Պատմական փորձը ռազմավարական պաշար է, որի անտեսումն անհեթեթություն է: Թուրքիայի հետ, ներկա դրությամբ, առավելագույնս նախատեսելի է ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ եւ զգուշավոր հարաբերություն, անվտանգության բոլոր նկատառումները առաջնային համարելով: Ենթադրել, որ ներկա Թուրքիայի հետ հնարավոր է ունենալ ԲՆԱԿԱՆ հարաբերություններ, մեղմ ասած, ինքնախաբեություն է: Թուրքիան, այսօր եւս, պետական մակարդակով եւ ծրագրերով թունավորում է իր քաղաքացիներին: Միայն անցյալ տարվա ընթացքում, կրթության նախարարության թելադրանքով, թուրքական դպրոցներում ավելի քան 10 միլիոն անչափահաս թուրք երեխաների ցուցադրվել է «Սարի գելին» տեսաժապավենը, որտեղ ներկայացվում է թե հայերը ինչպես են սպանել ու խաշել թուրք մանուկներին: Նախարարությունը պարտադրում էր, որ հայկական դպրոցներում նույնպես ցուցադրվի այդ տեսաերիզը, որի դեմ բողոքեց Պոլսո հայ համայնքը, պահանջելով, որ հայկական դպրոցներին չպարտադրվի այդ տեսաերիզը` չբորբոքելու ու չվիրավորելու համար հայ երեխաներին: Անհնարին է չիմանալ, թե ինչ սադայելական հեռավոր նպատակներից ելնելով է կարելի թունավորել միլիոնավոր երեխաների ամբողջ էությունը` փոքր հասակից հայատյացության սերմեր ցանելով նրանց գիտակցության մեջ: Ենթադրել, որ նման մի պետության հետ կարելի է ունենալ բնական հարաբերություն, նշանակում է սեփական ժողովրդի եւ երկրի ճակատագիրը լուրջ ռիսկի ենթարկել: Թուրքական պետականությունն իր ներքին կայունությունը կերտում է արտաքին մնայուն տագնապներ հրահրելով: Առանց տագնապի նմանօրինակ պետությունը չի կարող գոյատեւել: Միայն կայուն եւ հզոր Հայաստանի գոյությունը կարող է Թուրքիային պարտադրել հեռու մնալ արկածախնդրությունից: Գալով ձեր հարցադրման բուն կետին, թե ինչ պետք է անեն ՀՀ իշխանությունները, որ դուրս գան ստեղծված կացությունից, ասեմ, որ մենք չենք կարող ասել, թե ինչ պետք է անեն կամ չանեն ՀՀ իշխանությունները: Մենք, որպես ցեղասպանությունից վերապրած Սփյուռքի հայեր, մեզ թույլ չենք տա ՀՀ ցանկացած իշխանության հորդորներ կարդալ եւ թելադրանքներ կատարել. մենք մեզ չենք վերապահում նման իրավունքներ: Սակայն կարող ենք մատնանշել մեր լուրջ մտահոգությունն ու խոր ցանկությունը: Կցանկանանք, որ ամեն ինչ ընթանա ՀՀ Սահմանադրության ոգով ու թելադրանքով, որպեսզի Գործադիր իշխանությունը` ՀՀ ԱԺ-ի մասնակցությամբ, ստանձնեն հավաքական պատասխանատվություն` տեղի չտալով թուրքական շանտաժին, խաբեությանն ու սրիկայությանը, որի դեմ հայկական Սփյուռքն իր միջոցներով ու առանց աջակցության պայքարել է վերջին ավելի քան երեք տասնամյակի ընթացքում ու հաղթական էջեր արձանագրել: Մեր բուն երազանքը միասնական ջանքերով Հզոր Հայաստան ունենալն է, իմաստուն ու օրինապահ իշխանություն եւ պետություն ու ժողովուրդ միակամ տեսնելը: Չմոռանանք, որ աշխարհում չկա մի երկիր, որի ժողովուրդը ազատ չէ, իսկ պետությունը անկախ: Պետությունը, եթե սեփական ժողովրդին որպես իրեն հենարան չունենա, էլ ինչի եւ ում վրա հենելով է անկախ: Բուն մտահոգությունն այն է, որ չուղղվի կատարված սխալը եւ հայ-թուրքական բանակցություններում տիրող տրամաբանությունը հաստատվի որպես ուղենիշ ու նախընթաց: Բուն վտանգը, այսօր, հասցեագրված է ո՛չ թե Սփյուռքին այլ Արցախին: Եթե չփոխվի տիրող մտայնությունը` միամտությունը, եւ ազատագրված տարածքներից կատարվի այնպիսի զիջումներ, որոնց մասին հոլովում են վարագույրների ետեւում, երբեմն էլ առանց սթափվելու բացեիբաց, տեղի կունենա անդառնալին: Նորից կկրկնվեն Հայոց Պատմության տխուր եւ սեւ էջերը` կխաթարվի ազգային միասնությունը, կվտանգվի Հայաստանի, ներառյալ Արցախի անվտանգությունը, կկոտրվի հայ զինվորի եւ Հայության Մարտունակության Ոգին: Չպետք է մոռանալ, որ Հայությունը ճաշակել է խաղաղապահ կոչված միջազգային հովանավորող ուժերի շնորհած «ապահովության» արդյունքները ե՛ւ Կիլիկիայում ե՛ւ Արեւմտյան Հայաստանում: Բոլորովին անհրաժեշտ չէ փորձվածը կրկին փորձել, այս անգամ Արցախում եւ հարակից ազատագրված տարածքներում: Ցեղասպանությունն ու Արեւմտյան Հայաստանի եւ Նախիջեւանի հայաթափությունը ճաշակած Հայը ե՛ւ Արցախում ե՛ւ ամենուրեք չի վստահելու, չի կարող վստահել ոչ մի բարեկամ կամ թշնամի խաղաղապահ կամ միջազգային ուժի ողորմության: Ուրեմն չպետք է կատարել անդառնալի եւ կործանարար սխալ: